W polskim porządku prawnym istnieje szereg regulacji poświęconych szczególnej ochronie dóbr dziecka. W doktrynie toczą się dyskusje dotyczące faktu, iż mimo coraz większej ilości regulacji chroniących dobro i prawa dziecka, dzieci są podmiotami praw, a nie tylko przedmiotem jego ochrony.
Możliwe do zaobserwowania w ciągu ostatnich lat zmiany społeczne w zakresie podmiotowego traktowania dzieci. wpływają na porządek prawny. Należy wskazać, iż stopniowo kładzie się coraz większy nacisk na fakt, iż dziecko będąc obiektem ochrony, jest również podmiotem praw i wolności.
Jednak obowiązujące na gruncie prawa międzynarodowego przepisy, które swoim zakresem obejmują regulację pozycji procesowej dziecka, nie mogą być szeroko stosowane w Polsce z uwagi na fakt, iż w dalszym ciągu brakuje odpowiednika tych regulacji.
W kodeksie cywilnym w odniesieniu do dziecka używa się terminu małoletni, pojęcie to odnosi się do osoby, która nie uzyskała jeszcze pełnoletności, tj. nie ukończyła 18 lat lub przed ich ukończeniem nie zawarła związku małżeńskiego.
Konwencja o prawach dziecka (ratyfikowana przez Polskę w 1991 roku) w art. 12 gwarantuje dziecku swobodę wyrażania własnych poglądów we wszystkich sprawach, które go dotyczą, a ponadto nakłada obowiązek przyjęcia tych poglądów z należytą wagą, stosownie do wieku oraz dojrzałości dziecka.
Następnie Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci (ratyfikowana przez Polskę w 1997 roku) w zakresie praw procesowych zapewnia dziecku między innymi: prawo do informacji o toczącym się postępowaniu, które go dotyczy, możliwość wyrażenia własnej opinii, prawo do bycia informowanym o ewentualnych skutkach jego stanowiska oraz każdej decyzji. Jednakże tylko z niektóre z wymienionych praw znajduje swoje odzwierciedlenie w polskiej procedurze cywilnej.
W tym miejscu przede wszystkim należy wskazać na regulacje zawartą w art. 573 kodeksu postępowania cywilnego, zgodnie z którą osoba, która pozostaje pod władzą rodzicielską, kuratelą lub opieką, może podejmować czynności, w postępowaniu które go dotyczy. Przepis ten reguluje również dwa wyłączenia zdolności procesowej takiej osoby, tj.: brak zdolności do czynności prawnych lub gdy sąd uzna, iż za wyłączeniem lub ograniczeniem tej zdolności przemawiają względy wychowawcze. Co istotne, zdolność do czynności prawnych zdobywa się w momencie ukończenia 18 r.ż., a w wieku od 13 r.ż. do 18 r.ż. małoletni posiada ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
Warto jednak wskazać, iż dominujące stanowisko w doktrynie stanowi, iż ze względu na dobro małoletniego, jego osobisty udział w postępowaniu powinien zostać wyłączony, a czynności procesowe powinien podejmować za niego przedstawiciel ustawowy. Przedmiotowe stanowisko koreluje również z praktyką orzeczniczą sądów rodzinnych oraz Sądu Najwyższego.
Istotną zmianą w polskim systemie prawnym była ustawa zmieniająca kodeks rodzinny i opiekuńczy z 2008 roku, która dodała do kodeksu postępowania cywilnego art. 2161, czym wprowadziła zasadę wysłuchania małoletniego poza salą rozpraw „jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala”. Przepis ten reguluje również, iż sąd uwzględni zdanie oraz życzenia dziecka, jeżeli będą one rozsądne.
W 2009 roku uzupełniony został również artykuł 576 kodeksu postępowania cywilnego, którego treść w §2 jest tożsama z wyżej powołanym przepisem, jednakże poszerza krąg spraw, w których można przesłuchać dziecko wskazując nie tylko na sprawy, które dotyczą jego osoby, ale również sprawy, które dotyczą jego majątku.
Wysłuchanie dziecka przez sąd na ogół odbywa się w dedykowanym do tego pomieszczeniu, często nazywanym niebieskim pokojem, który powinien być zaaranżowany w taki sposób, aby sprzyjać komfortowej atmosferze. Jednak równie częstą sytuacją jest wysłuchanie dziecka w gabinecie sędziego.
W czynnościach tych nie biorą udziału strony ani ich pełnomocnicy, w przeważającej praktyce wysłuchanie dziecka odbywa się jedynie w obecności sędziego, co w konsekwencji wyklucza z tej czynności obecność protokolanta.
Z wysłuchania sędzia sporządza notatkę, która obejmuje wnioski wynikające z rozmowy. Notatka nie powinna odnosić się do szczegółu wypowiedzi dziecka. Mają również miejsce sytuacje, w których sędzia korzysta z pomocy biegłego psychologa, który nie musi być obecny w trakcie samego wysłuchania, a często bierze udział w samym sporządzaniu notatki.
Powyżej opisane czynności, mimo iż są praktyką nie wynikają wprost z przepisów, bowiem brakuje regulacji określających szczegółowe postępowanie w zakresie wysłuchania dziecka w postępowaniu cywilnym.
Polski porządek prawny w ciągu ostatnich 15 lat w znacznym stopniu poszerzył zakres ochrony dóbr dziecka. Wprowadzono wiele regulacji dążących do umocnienia podmiotowej pozycji dziecka, w tym przede wszystkim przepisy skupione są na ochronie ich dóbr. Jednakże regulacje dotyczące udziału małoletnich w postępowaniach cywilnych w dalszym ciągu wymagają uzupełnienia, pozwalającego na zapewnienie należytej ochrony praw dziecka przy jednoczesnym uznaniu jego podmiotowości.
Ochrona interesów i dobra dziecka w postępowaniu cywilnym – obecność dziecka w sporze – rp.pl